Gjendjet e lëndës

Kur lënda gjendet në trajtë të ngurtë, ajo ka pamje të përkufizuar qartë, sepse grimcat e tyre qëndrojnë pranë njëra-tjetrës, ngushtë dhe në pamundësi për të lëvizuar. Ato mund të dridhen por nuk mund të zhvendosen e të largohen nga vendi që zënë. Pamundësia e grimcave për të lëvizur lirisht tek lëndët e ngurta bën që lënda të ruajë pamjen të pandryshuar. Lëndë të ngurta janë akulli, druri, metalet, etj. Lëndët e ngurta mund të jenë kristalore, në të cilat grimcat janë të renditura në rradhë dhe rreshta, ose jo kristalore (amorfe), në të cilat grimcat janë të përhapura andej këndej.

Kur lënda gjendet në trajtë të gaztë, ajo nuk kanë as pamje as vëllim të përcaktuar qartë. Grimcat e gazrave qëndrojnë larg njëra-tjetrës dhe lëvizin lirisht me shpejtësi të madhe në të gjitha drejtimet, duke zënë kështu të gjithë vëllimin e enës brenda së cilës ndodhen. Për shkak të kësaj vetie, gazrat mund të zgjerohen ose të ngjeshen lehtë. Disa gazra janë avujt e ujit, oksigjeni, nitrogjeni dhe dioksidi i karbonit. 

Kur lënda gjendet në trajtë lëngu, ajo zë një vëllim të caktuar në hapësirë por merr trajtën e enës në të cilën gjendet, sepse, ndonëse grimcat e tyre qëndrojnë pranë njëra tjetrës, ato mund të rrëshqasin dhe të zhvendosen. Lidhjet e grimcave në lëngje nuk janë aq të fuqishme sa lidhjet e grimcave tek lëndët e ngurta. Lëngjet janë uji, vaji, alkooli, etj.

Kur lënda gjendet në trajtë plazme, ajo lëshon dritë por nuk ka vëllim të përcaktuar qartë. Plazma krijohet kur gazi nxehet në temperatura shumë të larta dhe i nënshtrohet rrymave elektromagenitke. Grimcat e plazmës janë ione gazi me ngarkesë pozitive dhe elektrone të lira që përhapen në të gjitha drejtimet. Plazma është përcjellës i mirë i rrymës elektrike dhe ndërvepron me fushat magnetike (tërheqëse) dhe elektrike. Shumica e lëndës në univers gjendet në trajtën e plazmës. Disa shembuj të plazmës janë dielli, yjet, aurorat dhe gazi i ndriçuesve me neon.

Aurorat  e poleve tokësore janë një dukuri që tregon gjendjen plazmatike të lëndës.

Gazrat përbëhen prej atomeve ose molekulave (bashkërisht të quajtura grimca) që janë në lëvizje të përhershme. Lëvizja e këtyre grimcave është drejtivizore, deri në çastin kur përplasen me grimca të tjera ose me muret e enës brenda së cilës gjendet gazi, si pasojë e së cilës ndryshojnë drejtim. Ndryshe nga ç’ndodh me të gjitha sendet, përplasja e atomeve ose molekualve të gazrave nuk çliron fuqi, e për pasojë nuk humbet fuqi. Fuqia e tyre mbetet e përhershme dhe e pashtershme. Prandaj dhe gazrat nuk e ndalojnë asnjëherë përhapjen e tyre në të gjitha drejtimet për sa kohë nuk hasen me një forcë ose pengesë. Kjo dukuri pëshkruhet nëpërmjet teorisë së kinetikës molekulare.

Teoria na tregon se shpejtësia e lëvizjes së grimcave të gazrave ndikohet drejtpëdrejtë nga temperatura  e gazit. Kur temperatura rritet, grimcat fitojnë më shumë fuqi e për pasojë lëvizin më shpejt. Në të kundërt, kur temperatura bie, grimcat lëvizin më ngadalë. Prandaj dhe nxehja e gazit e bën atë që të përhapet në të gjitha drejtimet. Sepse grimcat lëvizin më shpejt dhe përhapen më shumë, për të zënë një hapsirë më të madhe. Kjo marrëdhënie mes temperaturës dhe lëvizjes së grimcave shpjegon arsyen pse gazrat kanë sjellje të ndryshme nga sendet e ngurta dhe lëngjet, ku grimcat gjenden më pranë njëra-tjetrës dhe nuk kanë aq shumë liri veprimi.

Grimcat e gazrave (atomet dhe molekulat) janë aq të vogla kundrejt hapësirës që kanë mes tyre, saqë, sipas teorisë të kinetikës molekulare, përmasat e këtyre grimcave nuk kanë asnjë ndikim në vëllimin e gazit. Kjo do të thotë se tek gazrat, nuk janë grimcat ato që zënë vëllimin, por lëvizja e shpejtë grimcave në hapësirë dhe largësitë mes tyre. Pra në vëllimin që zë gazi llogaritet edhe hapësira mes grimcave. Kjo është arsyeja pse gazrat bymehen e tkurren me aq lehtësi për të zënë vëllimin e enës brenda së cilës ndodhen, sepse largësia mes grimcave mund të rritet ose mund të zvogëlohet, sipas enës.

Së fundmi, grimcat e gazrave nuk ndikohen nga forca tërheqëse apo shtytëse mes tyre. Ato lëvizin krejt të lira dhe të pandikuara nga grimcat e tjera. Ky pohim është i vërtetë për gazrat që kanë temperaturë të lartë dhe gjenden në kushtet e trysnisë së ulët. Ndërsa kur gazrat kanë temperaturë të ulët dhe gjenden në kushtet e trysnisë së lartë, dhe grimcat fillojnë të kenë ndikim tek njëra-tjetra, ky pohim nuk është gjithnjë i vërtetë.

Ligji i Bojl-Mariotit (Boyle-Mariotte) përshkruan ndërvarësinë mes trysnisë dhe vëllimit të gazrave në kushtet kur temperatura dhe sasia e gazit qëndrojnë të pandryshuara (konstante). Ligji thotë se trysnia e një gazi është në përpjestim të zhdrejtë me vëllimin që ai gaz zë në hapësirë. Kjo do të thotë se kur vëllimi i gazit zvogëlohet, trysnia rritet, dhe anasjelltas, kur vëllimi rritet, trysnia ulet. Në gjuhën matematikore ligji i Bojlit shënohet kështu:

PxV=K

...ku germa P përfaqëson trysninë, germa V përfaqëson vëllimin dhe germa k përfaqëson një vlerë të pandryshueshme (konstante):

trysnia x vëllimi = konstante

Për ta kuptuar më lehtë ligjin e Bojl-Mariotit, mund të përfytyrojmë një tullumbuce të mbushur me gaz. Kur e shtypim tullumbacen, vëllimi i gazit brenda saj zvogëlohet e për pasojë hapësira në të cilën grimcat e gazit mund të lëvizin është më e vogël. Për rrjedhojë ato përplasen më shpesh me njëra tjetrën dhe me muret e tullumbaces, gjë që shkakton rritjen e trysnisë. Në të kundërt, kur e tullumbacen e lëmë të lirë, hapësira në të cilën grimcat e gazit lëvizin është më e madhe. Për rrjedhojë ato përplasen me njëra-tjetrën dhe me muret e tullumbaces më rrallë, gjë që shkakton uljen e trysnisë.

Paraqitje me vizatim e ligjit të Bojl-Mariotit

Ligji i Çarlsit (Charles) përshkruan ndërvarësinë mes vëllimit dhe temperaturës së gazrave. Ligji thotë se kur rritet temperatura, rritet edhe vëllimi i gazrave, ndërsa kur ulet temperatura, ulet edhe vëllimi i gazrave. Kjo dukuri ndodh për sa kohë trysnia dhe sasia e gazit mbeten të pandryshuara. E thënë më thjeshtë, vëllimi i gazit ndryshon në varësi të temperaturës, që do të thotë se kur ulet ose ngrihet njëra, vetvetiu ulet ose ngrihet edhe tjetra. Sa më e lartë temperatura, aq më e madhe hapësira që grimcat do të zënë; sa më e ulët temperatura, aq më e vogël hapësira që grimcat e gazit do të zënë.

Ligji i çarlit na tregon se me rritjen e temperaturës, grimcat fillojnë lëvizin më shpejt e për pasojë përhapen më shpejt në të gjitha drejtimet, duke bërë që gazi të zërë një vëllim më të madh në hapësirë. Kur temperatura ulet, grimcat lëvizin më ngadalë dhe më pranë njëra tjetrës, kështu që gazi zë më pak hapësirë. Këtë mund ta vëzhgojmë me ndihmën e një tullumbaceje. Nëse e lëmë tullumbacen në dritën e diellit, temperatura e gazit rritet dhe vëllimi rritet gjithashtu. Nëse po të njëjtën tullumbace e fusim në frigorifer, temperatura e gazit do të ulet dhe vëllimi do të ulet gjithashtu. Në gjuhën matematikore ligji i Bojlit shënohet kështu:

V1​/T1​=V2​/T2

...ku germa V përfaqëson vëllimin dhe germa T përfaqëson temperaturën. Ky barazim na tregon që përpjestimi mes vëllimit dhe temperaturës qëndron i njëjtë. Nëse ndryshon njëra, vetvetiu ndryshon dhe tjetra, për sa kohë trysnia dhe sasia e gazit mbeten të pa ndryshuara:

vëllimi1 / temperatura1 = vëllimi 2 / temperatura 2  

Paraqitje me vizatim e ligjit të Bojlit

Ligji Gei-Lasëk (Gay-Lussac), i quajtur ndryshe edhe “ligji i trysnisë”, përshkruan ndërvarësinë mes trysnisë dhe temperaturës së gazrave kur vëllimi dhe sasia e gazit mbeten të pandryshuara. 

Ligji thotë se trysnia e gazrave është në përpjestim të drejtë me temperaturën, për sa kohë temperatura matet me shkallën Kelvin. Kjo do të thotë se kur rrisim temperaturën e gazit, vetvetiu do të rritet edhe trysnia, me kusht që gazi të jetë i mbyllur në një enë ku vëllimi nuk mund të ndryshojë. Po ashtu, kur bie temperatura, vetvetiu bie edhe trysnia. Grimcat e gazrave lëvizin më shpejt kur temperatura është e lartë, e për pasojë ato përplasen më fortë dhe më shpesh me njëra-tjetrën dhe muret e enës, duke bërë që trysnia të rritet. Në gjuhën matematikore ligji i Gei-Lasëk shënohet kështu:

P/T=K

…ku germa P përfaqëson trysninë e gazit dhe germa T përfaqëson temperaturën e matur në shkallën Kelvin. Ky barazim na tregon që përpjestimi mes trysnisë dhe temperaturës qëndron i pandryshuar për sa kohë vëllimi dhe sasia e gazit mbeten të pandryshuara:

trysnia / temperatura = konstante

Ligjin e trysnisë e shohim të shfaqet tek çdo ditë tek gomat e automjeteve. Kur dita është e nxehtë, ajri në gomë nxehet, gjë që shkakton rritjen e trysnisë. Prandaj është e rëndësishme që të kujdesemi vazhdimisht për trysninë e ajrit në goma, sepse mund të ndodhë që goma të jetë më e fryrë se ç’duhet. Po ashtu, kur dita është e ftohtë, temperatura bie, e për pasojë edhe trysnia bie.

Paraqitje me vizatim e ligjit të Gei-Lasëk

Ligji i Avogadros përshkruan ndërvarësinë mes vëllimit të gazit dhe numrit të grimcave që e përbëjnë atë. Ligji thotë se dy a më shumë sasi gazi me vëllim, temperaturë dhe trysni të njëjtë kanë të njëjtën sasi grimcash, pavarësisht llojit të gazit. Këto grimca mund të jenë atome ose molekula, në varësi të llojit të gazit.

Për shembull, një litër gaz oksigjen (O2) dhe një litër gaz hidrogjen (H2) kanë të njëjtën numër grimcash në kushtet kur temperatura dhe trysnia është e njëjtë. Në gjuhën matematikore ligji i Avogadros shënohet kështu:

V∝nV ose V/n=k

...ku germa V përfaqëson vëllimin e gazit, germa n përfaqëson numrin e moleve dhe germa k përfaqëson një vlerë të pandryshueshme (konstante) në kushtet kur temperatura dhe trysnia nuk ndryshojnë:

vëllimi / numri i moleve = konstante

Kjo do të thotë që vëllimi i gazit rritet nëse shtojmë më shumë grimca, për sa kohë temperatura dhe trysnia mbeten të pandryshuara. Shenja "∝" përfaqëson varësinë e drejtpërdrejtë të një vlere kundrejt një vlere tjetër, që do të thotë se ndryshimi i një vlere ndikon në mënyrë të drejtpërdrejtë në ndryshimin e vlerës tjetër. Në gjuhën shkencore ky quhet simboli i përpjesëtimit ose simboli i proporcionalit.

Ligji i Avogadros na ndihmon të kuptojmë sjelljen e gazrave. Ai qëndron në themel të ligjit të gazrave të ashtuquajtura gazra të përsosur (gazrat ideale), i cili përfshin disa ligje për gazrat në një formulë të vetme matematikore.

Paraqitje me vizatim i ligjit të Avogadros

Ligji i gazit të përsosur përshkruan sjelljen e kundërveprimin e gazrave në kushte të ndryshme rrethanore. Ai ndërthur ligjin e Boilit, ligjin e Çarlit dhe ligjin e Avogadros dhe i përshkruan ata me një formulë të vetme matematikore:

PV=nRT

...ku germa P përfaqëson trysninë e gazit, germa V përfaqëson vëllimin, germa n përfaqëson numrin e moleve të gazit, germa R përfaqëson vlerën e pandryshuar (konstante) të gazit të përsosur (ideal), dhe germa T përfaqëson temperaturën sipas shkallës Kelvin. 

trysnia x vëllimi = numri i moleve x konstante x temperatura

Ky barazim tregon ndërvarësinë mes ndryshoreve, sipas të cilës ndryshimi i njërës vlerë sjell menjëherë ndryshim të vlerave të tjera, gjithmonë nëse gazrat sillen në mënyrë të përsosur.

Mendimi i gazit të përsosur është një mendim teorik, sipas të cilit grimcat e gazit nuk ndërveprojnë me njëra-tjetrën dhe nuk zënë hapësirë. Edhe pse asnjë prej gazrave të njohur nuk i plotëson tërësisht këto kushte, shumë prej gazrave sillen pothuajse si kur të ishin të përsosur në gjendje kur temperatura dhe trysnia nuk trazohen nga ngacmues të jashtëm. Për shembull, ajri në tullumbace ose oksigjeni në cisternë, mund të përshkruhen me anë të ligjit të gazit të përsosur me përpikëri mjaft të mirë.

Ligji i gazit të përsosur shërben për të zgjidhur barazimet matematikore që përshkruajnë gazrat. Për shembull, nëse dimë trysninë, vëllimin dhe temperaturën e gazit, mund të llogarisim numrin e moleve të lëndës. Po në këtë mënyrë, mund të parashikojmë ndryshimin e vëllimit të gazit nëse trysnia dhe temperatura ndryshojnë. Ky ligj gjen zbatim të gjerë në fusha si kimia, fizika, inxhinieria, a madje edhe meterologjia (moti).

Edhe pse ligji i gazit të përsosur gjen shumë përdorime, ai paraqet edhe kufizime. Për shembull ligji i gazit të përsosur nuk arrin të bëjë një përshkrim të mirë të sjelljes së gazit në temperatura shumë të larta apo të shumë të ulëta, sepse në këto kushte sjellja e tyre nuk është më e përsosur. Për raste të tilla shkencëtarët përdorin barazime më të ndërlikuara, si për shembull barazimet fon der Vals (van der Waals), me qëllim për të marrë parasysh ndërveprimet dhe madhësitë e grimcave të gazit.

Lëngëzimi është një ndër katë gjendjet themeltare të lëndës. Lëngjet mund të ndryshojnë pamjen sipas enës ku ndodhen, pa ndryshuar vëllimin. Kjo veti vjen si rrjedhojë e vendosjes dhe ndërveprimit të grimcave të lëndës (atome, moelkula) menjëra-tjetrën, të cilat ndonëse qëndrojnë pranë njëra- tjetrës, nuk janë të ngulitura në një vend të vetëm dhe mun të rrëshqasin përtej njëra-tjetrës.

Ndryshe nga gazrat, të cilat përhapen në të gjitha drejtimet për të mbushur hapësirën e enës ku ndodhen, lëngjet nuk e ndryshojnë vëllimin e tyre, pavarësisht pamjes dhe madhësisë së enës. Kjo ndodh sepse grimcat e lëngjeve tërheqin njëra-tjetrën aq sa për të qëndruar pranë, të pashkëputura.

Lëngjet kanë aftësi rrjedhëse, që do të thotë se ato mund zhvendosen me lehtësi nga njëri vend në tjetrin vetëm në sajë të rëndesës apo të një force tjetër. Dukuria e rrjedhjes ndodh sepse fuqia tërheqëse e grimcave të lëndës nuk është majftueshme për t’i mbajtur ato të ngulitura në një vend të vetëm e për pasojë ato mund të rrëshqasin përtej njëra-tjetrës duke u zhvendosur në hapësira, pa u shkëputur.

Jo të gjitha lëndët kanë shkallë të njëjtë rrjedhshmërie, sepse jo të gjitha grimcat ndërveprojnë me njëra tjetrën njësoj. Kundërveprimi ndaj dukurisë së rrjedhjes quhet veshtulli. Lëngjet e trasha mund të quhen ndryshe lëngje veshtullore. Lëngjet e trasha si për shembull mjalti, kanë veshtulli të lartë sepse grimcat e tyre janë të lidhura më fort past njëra-tjetrës e për këtë arsye rrejdhin më me vështirësi, ndërsa uji ka veshtulli të ulët e për pasojë rrjedh pa vështirësi.

Në sipërfaqen e lëngjeve shfaqet dukuria e tërheqjes së molekulave drejt brendësisë. Kjo tërheqje vjen si rrjedhojë e forcave të padrejtepeshuara molekulare, të cilat veprojnë nga brenda por jo nga jashtë, duke bërë që molekulat e sipërfaqes të qëndrojnë në tendosura e të kapura fort pas të tërës. Në gjuhën shkencore kjo dukuri quhet tensioni sipërfaqësor. Ajo është arsyeja pse uji krijon bulëza të vogla rruazore ose pse disa insekte mund të ecin në sipërfaqen e ujit pa u zhytur.

Lëngjet shfaqin edhe veti ngjitëse. Ato shfaqen kur molekulat e ujit dhe molekulat e një lënde tjetër tërheqin njëra-tjetrën duke bërë që sasi të vogla uji (për shembull bulëzat) të ngjiten pas sipërfaqes së një sendi. Dukuria e veprimit kapilar (nga biologjia) ndodh pikërisht si rrjedhojë e ndërthurjes së vetisë së tërheqjes së molekulave të ujit (kohezioni) mes veti dhe vetisë së tërheqjes mes molekulave të ujit dhe molekula të lëndëve të tjera (ngjitja). Veprimi kapilar quhet aftësia e ujit për t’u ngjitur në lartësi me ndihmën e gypthave të imët (ksilemat) që gjenden tek rrënjët, kërcelli dhe gjethet e bimëve.

Kundërveprimi ndaj dukurisë së rrjedhjes quhet veshtulli. Lëngjet e trasha mund të quhen ndryshe lëngje veshtullore. Lëngjet e trasha si për shembull mjalti, kanë veshtulli të lartë sepse grimcat e tyre janë të lidhura më fort past njëra-tjetrës e për këtë arsye rrejdhin më me vështirësi, ndërsa uji ka veshtulli të ulët e për pasojë rrjedh pa vështirësi.

Lëngjet kanë dendësi më të lartë se gazrat sepse grimcat e tyre qëndrojnë më pranë njëra-tjetrës. Për këtë arsye aftësia e lëngjeve për tu ngjeshur është shumë e ulët, sepse mes grimcave të tyre nuk ka hapësira të lira.

Lëngjet mund të shndërrohen në gazra nëpërmjet avullimit ose zierjes. Avullimi ndodh kur grimcat në sipërfaqe fitojnë mjaftueshëm fuqi për t’u shkputur, ndërsa zierja ndodh kur temperatura arrin një shkallë të caktuar tek të gjitha grimcat, në mënyrë të njëtrajtshme.

Ngurtësia është një ndër katë gjendjet themeltare të lëndës. Lëndët e ngurta kanë pamje dhe vëllim të përcaktuar qartë, e cila qëndron e pandryshuar deri në kohën kur mbi të ushtrohet një fuqi e jashtme. Ndryshe nga gazrat dhe lëngjet, grimcat (atome, ione, molekulat) e lëndëve të ngurta qëndrojnë të radhitura ngushtë pranë njëra tjetrës. Ato mund të dridhen në vend, por nuk mund të lëvizin lirshëm e të shkëputen, siç bëjnë grimcat e lëngjeve dhe të gazrave. Prandaj dhe lëndët e ngurta nuk mund të rrjedhin dhe as mund të shpërndahen në gjendje të lirë. 

Ndërtimi i ngjeshur i lëndëve të ngurta vjen si rrjedhojë e fuqisë së madhe tërheqëse që ushtrohet mes grimcave të lëndës: lidhjeve ionike, lidhjeve të ndërvarura, lidhjeve metalike ose lidhjeve ndërmolekulare. Për pasojë, hapësira mes grimcave tek lëndët e ngurta është shumë më e vogël se tek lëgjet dhe gazrat, që gjë rrit dendësinë e grimcave, pra numrin e grimcave për çdo njësi lënde. Për këtë arsye është pothuajse e pamundur që t’i ngjeshësh lëndët e ngurta. Ushtrimi i trysnisë së lartë mbi lëndët e ngurta përgjithësisht nuk ndryshon vëllimin e tyre.

Një veti tjetër e rëndësishme e lëndëve të ngurta është pika e shkrirjes, ose ndryshe, temperatura kur lënda shndërrohet në lëng. Pika e shkrirjes varet shumë nga lloji i lidhjes kimike mes grimcave të lëndës. Për shembull, metalet dhe lëndët ionike kanë pikë të lartë shkrirjeje. Ndërsa lidhjet molekulare, si për shembull sheqeri, kanë pikë më të ulët shkrirjeje.

Lëndët e ngurta mund të ndahen në dy bashkësi, sipas ndërtimit të tyre të brendshëm: kristalore (të rrjetëzuara) dhe jo kristalore (jo të rrjetëzuara). Tek lëndët e ngurta kristalore si për shembull tek kripa ose diamantet, grimcat janë të radhitura në mënyrë të njëtrajtshme e të përsëritshme. Kjo dukuri bën që lënda të shkrijë në të njëjtën temperaturë, në të gjithë vëllimin e saj. Tek lëndët e ngurta jokristalore, si për shembull xhami ose goma, grimcat nuk janë të radhitura në mënyrë të njëtrajtshme e të përsëritshme. Kjo dukuri bën që pjesë të ndryshme të vëllimit të lëndës të shkrijnë në temperatura të ndryshme, të paparashikuara.

Njohja e vetive të lëndëve të ngurta merr veçanërisht rëndësi kur duam që t’i shfrytëzojmë ato në mënyra të ndryshme përdorimi - ndërtim, teknologji dhe në jetën e përditshme. Këto veti i bëjnë lëndët e ngurta të përshtatshme për t’u përdorur në ndërtim, në magazinim, gatim dhe shumë e shumë drejtime të tjera.

Ndryshimet në temperaturë dhe trysni krijojnë kushtet që lëndët të kalojnë nga njëra gjendje në tjetrën: të ngurtë, të lëngshme, të gaztë dhe ndonjëherë plazma. Kur fitojnë fuqi, për shkak të rritjes së temperaturës ose trysnisë, grimcat (atome, ione, molekula) lëvizin më shpejt dhe më shumë, duke bërë që forcat tërheqëse mes tyre të dobësohen. Kështu, grimcat e lidhura ngushtë në trajtë rrjete tek një lëndë e ngurtë mund të fillojnë të çlirohen dhe të bëhen të rrëshqitshme duke e kthyer sendin e ngurtë në të lëngshëm. Në gjuhën shkencore kjo dukuri quhet shkrirje.

Kur fitojnë më shumë fuqi, grimcat në sipërfaqe mund të shkëputen fare nga pjesa tjetër e lëndës dhe të kthehen në gaz. Kjo dukuri quhet avullim. Kur grimcat fitojnë shumë fuqi të gjitha sëbashku, atëherë ato fillojnë shkëputen të gjitha njëhershi. Në gjuhën shkencore kjo dukuri quhet zierje.

E kundërta ndodh kur grimcat humbasin fuqi. Ato lëvizin më ngadalë e për pasojë nuk mund t’u shpëtojnë dot forcave tërheqëse mes tyre, të cilat do t’i ngjeshin ato duke i rikthyer edhe një herë në gjendje të lëngshme. Kjo dukuri quhet kondensim dhe e shohim kur avujt e ujit shndërrohen në bulëza uji pasi kanë  prekur një sipërfaqe të ftohtë. Kur e humbasin krejt fuqinë, grimcat rikthehen në vendosjen e mëparshme në trajtë rrjete me vëllim dhe lënda ngurtësohet. Në gjuhën shkencore kjo dukuri quhet ngrirje.

Së fundmi, në disa raste lëndët mund të kalojnë nga gjendja e ngurtë drejtpërdrejtë në atë të gaztë pa kaluar në shkrirje, siç ndodh për shembull me akullin e thatë (dioksidin e karbonit). Në gjuhën shkencore kjo dukuri quhet sublimim. E kundërta ndodh kur grimcat e gazit humbasin fuqi në mënyrë të menjëhershme dhe ngurtësohen, siç ndodh për shembull me ngrirjen e xhamave të dritareve gjatë ngricave. Në gjuhën shkencore kjo dukuri quhet depozitim.

Pamje me vizatim e veprimit të ndryshimit të gjendjes së lëndëve

Ndryshimi i gjendjes së lëndës për secilën lëndë mund të paraqitet me një vizatim. Këto vizatime na ndihmojnë që të krijojmë një pasqyrë të qartë të kushteve në të cilat është e pandryshueshme dhe të kushteve kur lënda ndryshon gjendje. Në gjuhën shkencore ky vizatim quhet grafiku i fazave të ndryshimit të gjendjes së lëndëve.

Grafiku ka dy boshte. Boshti për së gjëri (horizontal) tregon rritjen e temperaturës, nga e majta në të djathtë, ndërsa boshti për së larti (vertikal) tregon rritjen e trysnisë, nga poshtë, lartë. Veçoria kryesore e grafikut të fazave janë vizat kufizuese, të cilat tregojnë kufirin mes njërës gjendje dhe tjetrës. Atje ku janë shënuar fjalët “pika treshe”, është një gjendje e jashtëzakonshme në të cilën lënda shfaq vetitë e të tre gjendjeve njëkohësisht në mënyrë të drejtpeshuar. Ndërsa atje ku janë shënuar fjalët “pika kritike”, në fund të vizës kufizuese mes lëngut dhe gazit, atje është pika e përpjestimit trysni/temperaturë pas së cilës lëngu dhe gazi bëhen të padallueshëm nga njëri-tjetri, duke krijuar kështu një lëndë që quhet “lëngu superkritik”. Domethënë që pas kësaj pike lënda është njëkohësisht edhe gaz edhe lëng.

Qëllimi i grafikëve është që të na tregojnë etapën e shndërrimeve si shkrirja, zierja dhe sublimimi. Për shembull, grafiku u etapave të ujit tregon që në varësi të kushteve rrethanore, ujin e gjejmë në gjendje të ngurtë në trajtën e akullit, të lëngshme, ose në trajtën e avullit. Për më tepër grafiku na tregon se si rritja e trysnisë ndikon në mënyrë të drejtpërdrejtë tek rritja e temperaturës së zierjes dhe ulja e temperaturës së shkrirjes së një lënde.

Grafiku i etapave të ndryshimit të gjendjes së lëndës ujë. Boshti horizontal tregon temperaturën në gradë Celsius (ºC) dhe Kelvin (K). Boshti vertikal tregon trysninë në njësitë matëse Paskal (Pa) dhe Bar (bar). 1 atm (atmosferë) është trysnia në nivelin e detit. 1 atm = 101325 Pa = 1.01325 bar.